نشریه گنجینه دارالفنون
پیاپی 17 (بهار 1401)

شنیدن خبر درگذشت دکتر عالمی از آن خبرهایی بود که همه را مبهوت و مغموم کرد. مرحوم دکتر «روح الله عالمی » معلمی فهیم و بااخلاق و مدیری شجاع بود که خیلی زود از میان ما رفت. ایشان معاون مطبوعاتی وزارت ارشاد اسلامی و معاون مالی و اداری دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران بود که به عنوان معاون وزیر آموزش وپرورش و رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی در سال های 72 تا 77 خدمات به یادماندنی و ارزنده ای در زمینه های مختلف انجام داد. به عنوان مثال در زمان مدیریت ایشان برای اولین بار پس از 40 سال تمام کتاب های درسی بدون تاخیر و در شروع سال تحصیلی در اختیار معلمان و دانش آموزان قرار گرفت! البته ایشان در دوره ای کوتاه و در زمان اوایل تاسیس امور تربیتی از مربیان و کارشناسان امور تربیتی و مدتی کوتاه هم در زمان وزارت آقای حسین مظفر، معاون برنامه ریزی نیروی انسانی وزارت آموزش وپرورش بودند که هدف ما از این گفت وگو ثبت تاریخ آموزش وپرورش از نگاه ایشان در بخش های دوران خدمت آن مرحوم است.طی دو جلسه که برای مصاحبه تاریخ شفاهی سازمان پژوهش به دفتر کارشان رفتم با همان روی گشاده و حسن خلق منحصربه فردش مواجه شدم. افتادگی و تواضع همان بود که در زمان معاونتش داشت. بدون هیچ اغراقی، اغلب کسانی که در سه دهه اخیر در سازمان پژوهش خدمت کرده اند از او به نیکی یاد می کنند و ویژگی های مدیریتی اش را به خاطر دارند. باور رفتنش بسیار سخت است. گفت وگو روحش شاد و یادش گرامی باد.

معماری ایرانی  اسلامی علاوه بر کارکرد خاص خود که برای یک موضوع خاص مانند مسجد، محل سکونت و... ساخته و بنا می شود، هر یک از اجزا و عناصر آن نقش رسانه ای دارد که پیام های فرهنگی آموزشی و دینی را به مخاطب منتقل می کند که در شماره های آینده به این موضوع بیشتر خواهیمپرداخت.کاشی کاری ها و کتیبه های مدرسه دارالفنون نیز یکی از این اجزا و عناصر این بنای تاریخی است که ضمن ایجاد زیبایی در بنا با بیان آیات و احادیث شریف و اشعار، اهمیت و جایگاه علم و دانش را در فرهنگ این مرز و بوم نشان می دهد.در شماره 12 به این موضوع به صورت خیلی مختصر پرداختیم. در این شماره از زاویه ای دیگر این موضوع مورد بررسی قرار می گیرد.

تربیت نیروی انسانی به عنوان مرکز توسعه و پیشرفت اشاره هرکشوری، از طریق استقرار نظام تعلیم و تربیت و آموزش و پرورش کارامد میسر خواهد شد و کارآمدی نظام تعلیم و تربیت موکول است به کارآمدی معلمین و مربیان. از این رو همواره تربیت معلم یکی از دغدغه های نظام های سیاسی بوده است. تجربه بیش از یک صد سال تربیت معلم در ایران معاصر هم حاکی از آن است که درطول شش دهه قبل از انقلاب اسلامی و چهار دهه پس از آن برخی رویکردها و جهت گیری ها یکسان و البته برخی سیاست گذاری ها هم متفاوت بوده است. توجه به بعد مهارتی تربیت معلم و ضرورت استقرار نظام پذیرش و گزینش خاص و یاددهی برخی دروس به دانش آموز معلمان پسر و دختر و قرارگرفتن دروسی از قبیل اصول علم اخلاق و اخلاق آموزگاری تا درج کلید واژه های معلم صالح و ذی فن و آگاه، بیانگر سیر تحول رویکردی به مقوله تربیت معلم است. سرعت تغییرات ناظر به عنوان ساختارهای متولی تربیت معلم موردنیاز جامعه، گویای آن است که انتظارات جامعه و دولت مردان و نیز سرعت تحولات جامعه همواره منجر به اصلاح عناوین و در ذیل آ نها اصلاح رویکرد و رویه ها بوده است که این تغییرات به خصوص در عرصه ساختارهای تربیت معلم نمود بیشتری دارد.در قسمت اول این مقاله، تاریخچه تربیت معلم از ابتدا تا دهه 40 مورد بررسی قرار گرفت. در این شماره از دهه 40 تا بعد از انقلاب اسلامی مرور خواهد شد.

مرور تاریخی بر روند آموزش هنر در مدارس ایران که خود بخشی از تاریخچه آموزش های فنی و حرفه ای در کشور است موضوع این مقاله خواهد بود. بخش دیگری از آموزش های فنی و حرفه ای وزارت آموزش وپرورش قبل از تغییر نظام آموزشی، آموزش خدمات بود. این بخش شامل مدارس بازرگانی و همچنین هنرستان ها و آموزشگاه های حرفه ای دختران می شد (مرجانی 1370 ، ص 265). سیر تحول آموزش و برنامه های هنر از زمان تاسیس اولین مدرسه هنر در ایران تغییرات زیادی داشته است. در این مختصر سعی شده است به موفقیت ها و ناکامی ها در تاسیس مدرسه صنایع مستظرفه، مدارس موسیقی، هنرستان هنرپیشگی، هنرستان دختران، ایجاد رشته های جدید هنری مانند پویانمایی، جداول دروس گروه هنر و نیز تغییرات در برنامه های درسی هنرستان بانوان، هنرستان های هنرهای زیبا، اهداف، محتوا، طول دوره، ساعات درس و عناوین رشته های زمینههنر پرداخته شود.این مقاله با استناد به «صورت مذاکرات» و «مصوبات» شورای عالی معارف /فرهنگ و آموزش وپرورش تهیه شده که اصلی ترین مرجع اطلاعات برنامه های درسی، جداول دروس و مواد درسی در این جستار است. گرچه این نوشتار مرور تاریخی برخی از رشته های هنر و محدود به چند بازه زمانی و تاریخی است، اما امید می رود که برای علاقه مندان به آموزش هنر در ایران، تصویر ارزشمندی ارائه دهد. (لازم به ذکر است این نوشتار به دلیل طرح مطالب گسترده و حجم صفحات آن، در دو بخش و در دو شماره در نشریه دارالفنون به چاپ خواهد رسید. در بخش نخست تاریخچه آموزش هنر را بامطالعه برخی از رشته های هنری موردبررسی قرار خواهیم داد. این روند را در بخش دوم با هنرستان های هنرهای زیبا و ایجاد و حذف برخی دیگر از رشته های تحصیلی در زمینه هنر ادامه خواهیم داد).

باوجود اهمیت موضوع اعزام محصل به خارج از کشور توسط اشاره دولت یا والدین در دوره قاجار و تاثیر آن بر آموزش نوین و رواج صنایع جدید، تحقیقات زیادی درای نباره انجا منشده است و حتی از سرگذشت بسیاری از این محصلین و نحوه زندگی شان (در هنگام تحصیل و بعدازآن) و نیز کیفیت تحصیلات و آموزش آن ها بی اطلاع هستیم و جسته وگریخته در این خصوص مطالبی در خاطرات و یادداشت ها مشاهده می شود.رساله کمیاب «ناله متعلمین» درباره اعزام محصلین به خارج از کشور، وضیعت تحصیل و زندگانی آن ها در دوره تحصیل و نیز اشتغالشان پس از فارغ التحصیلی و بازگشت به کشور است و بنابر ادعای نویسنده در متن رساله، پیش تر گزارش مفصلی در این باره به سفارت ایران در پاریس ارسال کرده است. نویسنده با توجه به سابقه زندگی در خارج از کشور ضمن بیان مشکلات و معضلات موجود، به ارایه راهکار و پیشنهادهایی در این زمینه پرداخته است. این کتابچه چاپ سربی توسط دکتر امیرخان طبیب نظامی و معلم تشریح مدرسه دارالفنون تالیف شده و فاقد تاریخ انتشار است.این پژوهش ضمن معرفی و بازنشر کامل این کتابچه، برای شناسایی نویسنده (دکتر امیرخان) و تاریخ تقریبی انتشار آن تلاش می کند. با استفاده از روش استنتاجی تاریخ انتشار تقریبی این کتابچه حدود سال های 1284 تا 1288 شمسی، یعنی متعلق مقالات و یادداشت ها به اواخر دوره قاجار برآورد می شود.

پس از استقرار مشروطیت، مدارس نوین به شکل گسترده ای در سراسر کشور توسط دولت مشروطه و برخی افراد سرشناس تاسیس شدند. در این دوره، دولت مشروطه به چهار دسته از مدارس، بودجه اختصاص می داد. مدارس دولتی، مدارس ملی، مدارس خارجی و مدارس ایرانیان مقیم خارج. مدارس دولتی به طور کامل بودجه سالانه دریافت می کردند و برای سایر مدارس که غیردولتی بودند نیز بودجه ای سالانه اختصاص یافته بود و تحت عنوان اعانه به آن ها پرداخت می شد. در این مقاله تلاش خواهیم کرد به موضوع مدارس اعانه بگیر در دوره قاجار بپردازیم و در خلال آن به این سوال پاسخ دهیم که در این دوره، دولت با چه سیاستی به مدارس غیردولتی کمک هزینه ای تحت عنوان «اعانه» پرداخت کرده است. این پژوهش بر اساس اسناد وزارت معارف و وزارت مالیه انجام گرفته و در پایان چند سند مهم در ارتباط با مدارس اعانه بگیر دوره قاجار بازخوانی شده است.یافته های پژوهش نشان می دهد که دولت از پرداخت اعانه به عنوان ابزاری برای نظارت بر مدارس غیردولتی و اجرای سیاست های آموزشی خود در این مدارس استفاده کرده است.

با عنایت به مصوبه چگونگی اداره مدارس ماندگار مصوب جلسه 725 شورای عالی آموزش وپرورش تاریخ 28 / 4/ 1384 ، شورای عالی با تصویب آن دسته از مدارسی که از قدمت تاریخی و سوابق درخشان علمی، آموزشی و فرهنگی در سطح ملی یا استانی برخوردار هستند موافقت می کند. براساس مصوبه مذکور، به مدارس واجد شرایط برای کسب عنوان «ماندگار» این امکان داده خواهد شد تا با فراهم آوردن شرایط مناسب تحصیلی برای افراد مستعد و خلاق و استفاده بهینه از امکانات و زمینه های موجود، از تجارب ارزنده فارغ التحصیلان خود بهره مند و به عنوان الگویی مناسب و پیشرفته در زمینه های آموزشی و تربیتی به سایر واحدهای آموزشی معرفی شوند.

خاطره نگاری و ثبت وقایع روزانه افراد به ویژه شخصیت های سیاسی، علمی، فرهنگی و مدیران، مسئولان، صاحب منصبان از دیرباز موردتوجه بوده و به عنوان مستندات ثبت تاریخ و تاریخ شفاهی به حساب می آید.هادی عزیززاده یکی از فرهنگیان، کارشناسان و مدیران وزارت آموزش وپرورش در بعد از انقلاب اسلامی در سمت های اداری حساس و تاثیرگذاری که بیشتر در جایگاه سیاست گذاری کلان نظام آموزشی کشور بوده اند. شناخت این سیاست های کلان و برنامه ها و تاثیرات آن بر محصولات و خروجی و روند نظام آموزشی کشور می تواند برای پژوهشگران و محققان حوزه تاریخ آموزش وپرورش مفید و مهم باشد. گرچه به این خاطرات نیز باید با نگاه نقادانه نگریست و به صورت پژوهشگرانه آن ها را مورد توجه قرار داد. در ذیل به بررسی این کتاب می پردازیم.